Relationaliteit als kern
Presentie betreft iets wezenlijks dat als zodanig weinig wordt benoemd en nauwelijks uitgediept: relationaliteit. Dat is ongetwijfeld de kern van hoe we als mens tot bestaan komen, wat een goed leven uitmaakt of wat de wereld bijeenhoudt. En omgekeerd: of het nu over populisme of over eenzaamheid gaat, over goede zorg voor kwetsbaren of over internationale betrekkingen, steeds weer draait het om relationaliteit of het pijnlijke gebrek eraan. Om de vraag: ga jij mij wat aan, kan ik wat voor je betekenen, zullen we samen? Hoe kostbaar en essentieel ook, werkelijk relationeel denken en werken zit ernstig in de verdrukking. Eigenlijk in vrijwel alle maatschappelijke sectoren en domeinen, van het onderwijs tot het openbaar bestuur, van de zorg tot de woningbouw, en van het leven in onze buurten tot de verhoudingen op de werkvloer. Wat daar gebeurt, wordt gekenmerkt door een logica die we strategisch, bureaucratisch, marktconform of prestatie- en productgericht zouden kunnen noemen, al dan niet overgoten met een sausje vriendelijkheid die lichtelijk geurt naar relationaliteit. Die productgerichtheid heeft ons zeer veel goeds gebracht, maar het kost ons ook veel. Menigeen zal zeggen: te veel. Met presentie willen we meer en beter recht kunnen doen aan relationaliteit, met name in zorg en welzijn, maar ook daarbuiten.
Presentie slaat aan
In 2001 kwam, als vrucht van de eerste tien jaar van mijn hoogleraarschap, Een theorie van de presentie uit. Helemaal gewijd aan relationeel werken. En presentie beoefenen is door en door relationeel te werk gaan. Het was een enorm boek en daardoor niet bepaald woest aantrekkelijk. Het werd desondanks een doorslaand succes: het wordt niet alleen tot op de dag van vandaag verkocht maar markeerde ook het begin van een ontwikkeling die nog steeds niet tot staan is gekomen. Presentie sloeg aan, kon rekenen op warme belangstelling, ontmoette volop herkenning en vond gretig navolging. Inmiddels is presentie vast onderdeel van talrijke mbo-, hbo- en wo-opleidingen en is ze gemeengoed in de kring van sterk uiteenlopende beroepsbeoefenaars – van verpleegkundigen tot pastores, van sociaal werkenden tot leraren, van wijkagenten tot psychiaters en van professionals in de ouderenzorg, verpleegzorg en zorg voor mensen met een verstandelijke beperking tot woningbouwcorporaties, organisatieontwikkelaars en verslavingsdeskundigen. Steeds presentie en steeds ook een slagje anders.
Uitwerking
Na het grote boek uit 2001 verschenen er bijna jaarlijks verdere uitwerkingen van (onderdelen van de) presentiebenadering en presentietheorie. Elders op deze website vindt men het overzicht. In 2019 verscheen het eerste laagdrempelige ‘cursusboek’: Beurskens, E., van der Linde, M., & Baart, A. (2020). Praktijkboek presentie. Uitgeverij Coutinho; in 2025 de eerste Engelstalige en internationale georiënteerde monografie: Baart, A., & Timmerman, G. (2025). Relational Caring and Presence Theory in Health Care and Social Work: A Care-Ethical Perspective. Policy Press en kort daarna een update van 25 jaar presentie: Baart, Andries (2025). Iemand voor iemand. Handboek presentie. Boom.
Anders dan mainstream
Al deze ontwikkelingen kunnen overigens niet verhelen dat presentie nog altijd deviant is en ook wil zijn. Relationeel werken is niet mainstream, zoals we al zeiden, en wie dan toch zo te werk gaat, zelfs radicaal, staat dus buiten wat gebruikelijk is. En dat is voelbaar als je erkenning wenst, gelden zoekt voor je praktijken of onderzoek, als je met anderen gaat samenwerken, wilt publiceren in vakbladen of deelneemt aan debatten. Je bent anders en je hebt wat uit te leggen. Soms oogst je daarmee waardering, maar zeker zo vaak misprijzen: je doet moeilijk, bent te pietluttig en te weinig meegaand – en dan ben je uiteindelijk in de ogen van velen ook onpraktisch.
Ook voor kwetsbaarheid
Presentie is gevoelig voor discoursen, zeg: hoe men denkt en spreekt, het soort begrippen dat gebruikt wordt en waarmee de werkelijkheid geschapen en gestut wordt. Uit die gevoeligheid – die onontbeerlijk is als je opkomt voor wie in de verdrukking zit en niet tot de mainstreambehoort – komt de ongemakkelijke aandacht voor het detail voort: waarom zou je iets zo noemen, waarom heet dit logisch te zijn en geldt dat als verplicht, waarom komt die niet aan het woord en de ander wel, hoezo is dit de wetende partij, wie heeft de macht om antwoorden te vragen? Enzovoort.
Presentie maakt zich sterk voor wie gemakkelijk over het hoofd gezien wordt, ook door degenen die voor hen zouden moeten opkomen en hen zouden moeten helpen, en die intentie vergt wakkerheid, vraagt erom terughoudend te zijn in meegaandheid, steunt op bescheidenheid en veronderstelt het morele benul dat het werk niet om de werker maar om de ander dient te draaien. Voor velen vanzelfsprekend, voor anderen confronterend. Veldwerkers die presentie beoefenen, zeggen dat dát het werk is waarom ze ooit hun beroep hebben gekozen. Presentie is veel meer dan dwars en lastig: ze is heerlijk om te praktiseren, ze verzet waardevol werk, ze boekt betekenisvolle resultaten en ze draagt bij aan een goed leven van allen. Maar vanzelf gaat het niet.
Enkele meer methodische kenmerken
We hebben op vele plaatsen omschreven wat presentie is en wat haar kenmerkt. Dit is een acceptabele opsomming:
- Een presentiebeoefenaar werkt door en door relationeel en beziet ook de zorgontvanger in het netwerk van diens relaties.
- Een presentiebeoefenaar zoekt radicaal de aansluiting bij en afstemming op die zorgontvanger (de zorggever drijft dus niet de eigen denkbeelden en idealen door).
- In die zich ontwikkelende relationaliteit leert de presentiebeoefenaar geleidelijk wat er voor de zorgontvanger op het spel staat (ook als de zorgontvanger zelf geen expliciete vragen stelt) en met welke opgave deze worstelt.
- Langs relationele weg wordt ook duidelijk wat goed zou kunnen zijn om na te streven en wie de zorgverlener daarbij zal zijn, terwijl in die relationele bedding en op geleide van wat in de relatie wordt geleerd, allerlei vakkennis wordt aangewend.
- Zorg wordt dus ontwikkeld als een complexe praktijk met veel ingangen en brede repertoires van werken.
- Hoewel het oplossen of verzachten van problemen zwaar weegt, is er een levendig besef van de vaak weldadige betekenis van ‘in-relatie-staan’ en zo gezien en erkend worden.
- Dat alles wordt gedaan door de uitvoerende werker (in het horizontale vlak) maar veronderstelt om hem of heen een presente organisatie (in het verticale vlak).
- Door zo te werken draagt presentie bij aan een politieke ordening van de samenleving, waarin ze haar eigen, kritische antwoorden geeft op de vraag wie mag meedoen, wie aandacht krijgt, wie opgegeven wordt of zichzelf maar moet zien te redden. Presentie roomt niet af en gaat niet voor de kansrijkste.
Kortom
In de presentiebeoefening wordt er gestreefd naar ‘er zijn met’ en zo ook ‘er zijn voor’ de behoeftige ander die aangewezen is op (professionele) hulp en steun. Dat geschiedt allereerst door het tot stand brengen van aansluiting bij en afstemming op de leefwereld en levensloop van de ander en het aangaan van een relatie die zowel weldadig is als richting geeft aan de gezochte hulp en steun. Presentie biedt hulp, steun en zorg in de vorm van een werkzame, effectieve bekommernis die het verhaal en leven van de ander helpt te verstaan en verder te brengen. Ze geeft de hulpzoekende daarbij de erkenning en steun dat h/zij, hoe anders ook, voluit in tel is, geëerd wordt en een gerechte maatschappelijke positie mag innemen. Presentie bevordert dat de ander tevoorschijn kan komen, het beste van zijn of haar mogelijkheden waar kan worden en wenst daarbij niemand af te schrijven. Vaak wordt presentie gekenmerkt door een voorzichtige en aandachtige manier van werken die ruimte geeft aan wat zich niet maken of afdwingen laat, waarbij presentie durft te verdragen wat niet kan en blijft bij wat niet goed komt.
De presentiebeoefenaar biedt behalve de eigen (professionele) expertise en competenties ook zichzelf aan. Dat gebeurt transparant en methodisch. De presentiebeoefening start vanuit een latende modus, maar is uiteindelijk een praktische, competentie vergende en professionele manier van doen waarin menslievende zorg (zoals Annelies van Heijst dat noemt) en hoogwaardige vakbekwaamheid hand in hand gaan. Het is een manier van doen die slechts verwezenlijkt kan worden met gevoel voor subtiliteit, vakmanschap, met praktische wijsheid en liefdevolle trouw. Hoewel deze manier van doen op het eerste gezicht misschien niet opzienbarend lijkt, is ze dat wel.